The following text is not a historical study. It is a retelling of the witness’s life story based on the memories recorded in the interview. The story was processed by external collaborators of the Memory of Nations. In some cases, the short biography draws on documents made available by the Security Forces Archives, State District Archives, National Archives, or other institutions. These are used merely to complement the witness’s testimony. The referenced pages of such files are saved in the Documents section.

If you have objections or additions to the text, please contact the chief editor of the Memory of Nations. (michal.smid@ustrcr.cz)

Vahe Varsanyan Վահե Վարսանյան (* 1973)

• Ծնվել է 1973-ին Խորհրդային Հայաստանի մայրաքաղաք Երևանում։

• Սովորել է ֆիզիկամաթեմատիկական ուղղվածության դպրոցում։

• 1990-ին ընդունվել է Երևանի պետական համալսարանի Կիրառական մաթեմատիկայի ֆակուլտետ։

• 1990-ին անդամագրվել է ընդդիմադիր ԱԺՄ կուսակցությանը։

• 1995-ին ընդունվել է ասպիրանտուրա։

• 1996-ի սեպտեմբերի 26-ին ձերբակալվել է, ազատազրկման մեջ է եղել մինչև 1997-ի հուլիսի 2-ը։

NOTE: ENGLISH AND ARMENIAN TEXTS FOLLOW AFTER THE CZECH ONE

Ծանոթագրություն․ անգլերեն և հայերեն տեքստերը հաջորդում են չեխերենին

“Před válkou pro nás bylo všechno růžové. Chodili jsme na mítinky, připravovali jsme se na zkoušky, na hranicích už byly lokální střety, ale život byl pořád růžový.”

Sovětské dětství

Vahe Varsanjan se narodil v roce 1973 v Jerevanu, hlavním městě sovětské Arménie. Jeho otec byl inženýr, matka učitelka. V osmdesátých letech, v období “perestrojky” (“přestavby”), byl žákem školy. Vzpomíná na diskuse svých rodičů, na samizdatová periodika a na ekologické hnutí. Přímo do politiky se však zapojil až později, během vysokoškolských studií.
“Začala Gorbačovova “perestrojka”, některé věci se začaly publikovat. Rodiče četli, scházeli se jejich přátelé a příbuzní a diskutovali. Studoval jsem na ruské škole. Je pravda, že tam byla falešná pionýrská, sovětská ideologie, protože Sovětský svaz byl uzavřený systém, ale to nám nebránilo v tom, abychom si užívali svobodného a šťastného dětství. Byl jsem vychováván s vlasteneckými prvky. Před válkou pro nás bylo všechno růžové. V desáté třídě jsme se účastnili mítinků, naše fysmatická škola byla dost aktivní. Je pravda, že podél hranic probíhala lokální válka, ale i tak bylo všechno růžové.”

Univerzitní léta

“Sovětské růžové dětství” skončilo v devadesátých letech. V roce 1990 byl přijat na Fakultu aplikované matematiky Jerevanské státní univerzity. V témže roce se v Arménii konaly parlamentní volby, kterých se poprvé zúčastnily i jiné strany než komunistická. Hlavní soupeření probíhalo mezi Komunistickou stranou Arménie a Panarménským národním hnutím, které se díky tomu dostalo k moci. Během studentských let se Varsanyan začal sbližovat s politickými názory svého učitele a šéfa hlavní opoziční strany Národnědemokratický svaz Vazgena Manukyana. Ve svých 22 letech vstoupil do jím založené strany.

“Arménie byla ve válečném stavu, ztráceli jsme území, neexistovala studentská hnutí, studenti byli lhostejní, lidé měli své vlastní starosti. Někdo někde pracoval, jiný se věnoval obchodu, aby uživil rodinu. Téměř všichni měli opoziční a nespokojené názory. Neměli jsme nic pozitivního. Nebyla elektřina, plyn, nemohli jsme chodit na vyučování, museli jsme finančně pomáhat rodině, ekonomika byla rozvrácená, rozšířila se korupce, docházelo k politickým vraždám. Nebyla žádná romantika. V té době vznikla strana Národní demokratická unie, která měla liberální ideologii. Jejím zakladatelem byl můj profesor Vazgen Manukyan. Rozhodl jsem se, že mu půjdu na pomoc. Tak jsem ve svých dvaceti letech vstoupil do politiky.”

Dne 5. července 1995 se konaly volby do arménského parlamentu (Národního shromáždění) prvního svolání. Vládnoucí Panarménské národní hnutí vedla koalice “Republika”, která získala 42,66 % hlasů. V roce 1996 se konaly prezidentské volby, v nichž zvítězil úřadující prezident, kandidát Panarménského hnutí Levon Ter-Petrosjan. Opozice považovala volby v letech 1995 a 1996 za zmanipulované. Po vyhlášení výsledků prezidentských voleb došlo ke střetům mezi policejními složkami a opozicí. Později tehdejší ministr vnitra Vano Siradeghyan oznámil, že ačkoli prezident Levon Ter-Petrosjan nezískal 52 % hlasů (oficiálně bylo oznámeno, že získal 52 %), nezvítězil v prvním kole ani lídr opozice Vazgen Manukyan. Kandidát opozice Vazgen Manukyan získal více než 41 procent hlasů. Bylo to více hlasů než kterýkoli lídr opozice v historii Arménie.
“Psychologicky nebyli připraveni předat moc. Lidé vstoupili do parlamentu (Národního shromáždění) a vláda se uchýlila k použití síly. V noci byla opoziční demonstrace rozehnána. Ráno jsme se demonstrace nedočkali. V noci byly do města přivezeny tanky. Náměstí Svobody bylo uzavřeno, Vazgen Sargsjan oznámil, že i kdyby se opozice sešla stoprocentně, oni [úřadující vláda] moc nepředají. Tím se věci zabetonovaly. Když jsme 25. září vstoupili do Národního shromáždění, pocítili jsme účinek svobody. Můj přítel Vahan Išchanjan stál vedle mě, objímali jsme se a byli jsme nadšení. Část protestujících vstoupila do kanceláře předsedy Národního shromáždění kvůli dezorganizaci, lidé byli naštvaní a došlo k násilí. Většina protestujících se vydala k Ústřední volební komisi. V té době se začalo střílet. Vůdce opozice Vazgen Manukyan měl v té době projev, a jakmile začala střelba, zůstal sám. Bez ohledu na to to byla slavnostní situace. Na náměstí Opery byl velký dav lidí. Vazgen Manukyan rozhodl, že lidé by měli jít domů a shromáždění bude pokračovat ráno. Ráno však nepřišlo.”

Zatýkání: “Všichni jsme byli zatčeni. Vzpomínky na vězení

O půlnoci 26. září ministr obrany Vazgen Sargsjan v televizním projevu oznámil, že i kdyby Vazgen Manukyan nasbíral 100 % hlasů, armáda ho nepřijme. Následující den bylo celé město obleženo a došlo k hromadnému zatýkání. Vojáci vstoupili do města, aniž by vyhlásili výjimečný stav. Manukyan obvinil ze střetů 25.-26. září úřady, které proti lidem použily brutální sílu. Když hovořil o zatýkání, které začalo po 25. září, Manukyan uvedl, že byl zadržen akademik Lancer Aghalovjan, Davit Vardanyan a Shavarsh Kocharyan byli zbiti a Ruben Hakobyan se v důsledku bití stal k nepoznání.
“Ráno jsme šli do kanceláře Národní demokratické unie a viděli jsme, že dveře jsou zapečetěné a stojí tam policisté. Kdokoli přišel do kanceláře, zkroutili mu ruce a odváděli ho pryč. Byl tam správní trest 15 dní. Odváděli všechny bez rozdílu, ani je nepřivedli do soudní síně. Šli jsme na univerzitu, nálada byla velmi apatická, studenti byli lhostejní, jako by se nic nestalo. Večer mě zatkli na ulici, odvedli na ministerstvo vnitra a začali mě mučit. Byla to malá cela, tři dny nás nechali bez jídla a vody. Pak mě odvezli do provizorní cely a podle mých výpočtů jsem měl být druhý den propuštěn. Druhý den mi řekli: “Musíte tu zůstat dalších patnáct dní.” A tak jsem se vrátil. Do vězeňské cely bylo dodáno pouze deset procent jídla zaslaného z domova. Byl to kus rozdrcených brambor. Byl to hladomor. Desátý den mě odvedli před místopředsedu Národního shromáždění.

Řekl, že vypadám jako někdo, kdo mu lhal. Vymysleli si případ a měl jsem být uvězněn na 2-15 let. Odvezli mě do samovazby Sovětašen a v tomto “sanatoriu” jsem strávil devět měsíců. Běžný vězeň se směl procházet déle než hodinu denně, zatímco vězně, kteří tam byli z politických důvodů, vyvedli na čerstvý vzduch jen pětkrát za devět a půl měsíce. Seděli jsme ve velké rakvi, nic se nedělo, dokonce ani vzduch přes mříže neproudil dovnitř. Do sprchy nás vzali za devět měsíců jen dvakrát.
Připravovali jsme večeři, hráli jsme domino, kdo vyhrál, připravil večeři, prostě abychom se zabavili. Ve vedlejší cele měli schované rádio, v jiných celách bylo povoleno mít rádio a televizi, ale my jsme to měli zakázané. V těch letech už vysílala rozhlasová stanice Azatutjun (Rádio Svoboda), v té době jsme byli hladoví po informacích. Dostali jsme ke čtení jen ty oficiální - “Republika Arménie” a “Республика Армении” [rusky Republika Arménie]. Opoziční noviny jsme dostávali z domova. Vězeňští dozorci si pletli “Hlas Arménie” [Golos Armenii] s “Республика Армении”. Ostatní noviny nesměly vycházet, zatímco “Golos Armeni” přicházel vždy. Byly to ostré noviny. Četli jsme ty noviny od začátku až po jméno redaktora dole, i když jsme věděli, kdo to je. Nebylo co dělat.”
V roce 1997 byl Vahe Varsanjan propuštěn.

V roce 1998 odstoupil prezident Levon Ter-Petrosjan. Téměř všechny volby, které následovaly v letech 1995-96, byly opozicí považovány za zmanipulované. Podle Vahe Varsanyana byly všechny následující volební podvody pokutou, kterou musela veřejnost zaplatit za roky 1995 a 1996.
“Po letech 1995 a 1996 se žádná vláda prostřednictvím voleb nezměnila. Mechanismus voleb už nikdy nefungoval. Ani v roce 2018 Nikol Pašinjan nepřišel prostřednictvím voleb, přišel prostřednictvím lidí, přišel prostřednictvím pouličního povstání, ale ne prostřednictvím voleb.”
Po propuštění se Vahe Varšanjan o politiku přestal zajímat. S odstupem let však 90. léta nezůstala v jeho vzpomínkách jen v černých barvách. “Bez ohledu na to, jak chladná a temná tato léta byla, bez ohledu na nespravedlnost nebo autoritářské režimy jsme nebyli poraženi. Lidé byli mladí, my jsme byli mladí, proto toto období působí romanticky.”

..................................................................................................................................................................................................

«Մինչև պատերազմը մեզ համար ամեն ինչ վարդագույն էր։ Միտինգների էինք գնում, քննությունների էինք պատրաստվում, սահմանին արդեն լոկալ բախումներ էին, բայց կյանքը դեռ վարդագույն էր»։ 

“Before the war, everything was rosy for us. We went to rallies, we were preparing for exams, there were already local clashes on the border, but life was still rosy.”

Խորհրդային մանկությունը

Վահե Վարսանյանը ծնվել է 1973-ին Խորհրդային Հայաստանի մայրաքաղաք Երևանում։ Հայրը ինժեներ էր, մայրը՝ ուսուցիչ։ 1980-ականների «Պերեստրոյկայի» («Վերակառուցման») շրջանում դպրոցական էր։ Հիշում է ծնողների քննարկումները, ինքնահրատ պարբերականները, բնապահպանական շարժումը։ Ինքը, սակայն, քաղաքականության մեջ անմիջական մասնակցություն ունեցավ ավելի ուշ՝ ուսանողական տարիներին։

Soviet childhood

Vahe Varsanyan was born in 1973 in Yerevan, the capital of Soviet Armenia. His father was an engineer, his mother  a teacher. He was a school student during the “Perestroika” (“Reconstruction”) period of the 1980s. He remembers his parents’ discussions, self-published periodicals, and the environmental movement. However, he took a direct part in politics later, during his university years.

«Սկսվեց գորբաչովյան «Պերեստրոյկան», սկսեցին ինչ-որ բաներ տպագրվել։ Ծնողներս կարդում էին, գալիս էին իրենց ընկերներն ու բարեկամները, ու քննարկումներ էին լինում։ Ես ռուսական դպրոցում եմ սովորել։ Ճիշտ է՝ կեղծ պիոներական, սովետական գաղափարախոսությունը կար, Սովետական Միությունը փակ սիստեմ էր, բայց դա մեզ չէր խանգարում վայելելու մեր ազատ ու երջանիկ մանկությունը։ Դաստիարակվում էի հայրենասիրական էլեմենտներով։ Մինչև պատերազմը սկսվելը մեզ համար ամեն ինչ վարդագույն էր։ Տասներորդ դասարանում միտինգների էինք մասնակցում, մեր Ֆիզմաթ դպրոցը բավականին ակտիվ էր։ Ճիշտ է, սահամններին լոկալ  պատերազմ էլ էր գնում, բայց ամեն ինչ դեռ վարդագույն էր»։ 

“Gorbachev’s “Perestroika” began, some things began to be published. My parents read, their friends and relatives gathered, and they held discussions. I studied at a Russian school. It is true that there was the false pioneering, Soviet ideology, as the Soviet Union was a closed system, but that did not prevent us from enjoying our free and happy childhood. I was brought up with patriotic elements. Before the war, everything was rosy for us. In the tenth grade, we participated in rallies, our Physmat school was quite active. It is true that there was a localized war going on along the borders, but everything was still rosy.”

Ուսանողական տարիները

«Խորհրդային վարդագույն մանկությունն» ավարտվեց 1990-ականներին։ 1990-ին ընդունվեց Երևանի պետական համալսարանի Կիրառական մաթեմատիկայի ֆակուլտետ։ Նույն թվականին Հայաստանում տեղի ունեցան խորհրդարանական ընտրություններմ որոնց առաջին անգամ Կոմկուսից բացի այլ կուսակցություններ էին մասնակցում։ Հիմնական մրցապայքարն ընթանում էր Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության և արդյունքում իշխանության եկած Հայոց համազգային շարժման միջև։ Ուսանողական տարիներին Վարսամյանը սկսում է հարել իր դասախոս և գլխավոր ընդդիմադիր կուսակցության՝ ԱԺՄ-ի ղեկավար Վազգեն Մանուկյանի քաղաքական հայացքներին։ 22 տարեկանում միանում է նրա հիմնած կուսակցությանը։ 

University years

The “Soviet rosy childhood” ended in the 1990s. In 1990, he was admitted to the Faculty of Applied Mathematics of Yerevan State University. In the same year, parliamentary elections took place in Armenia, in which parties other than the Communist Party participated for the first time. The main competition was between the Communist Party of Armenia and the Pan-Armenian National Movement that came to power as a result. During his student years, Varsanyan began to align himself with the political views of his lecturer and the head of the main opposition party National Democratic Union, Vazgen Manukyan. At the age of 22, he joined the party founded by him.

«Հայաստանը պատերազմական վիճակում էր, տարածքներ էինք կորցնում, ուսանողական հոսքեր չկային, ուսանողությունը անտարբեր էր, մարդիկ իրենց հոգսերն ունեին։ Մեկը մի տեղ էր աշխատում, մեկը առևտրով էր զբաղվում՝ տունը պահում։ Ընդդիմադիր դժգոհ հայացքներ գրեթե բոլորը ունեին։ Որևէ դրական բան չունեինք։ Լույս չկար, գազ չկար, դասերը չէինք կարողանում անել, պետք էր ընտանիքին ֆինանսապես օգնել, տնտեսությունը քայքայված էր, կոռուպցիան համատարած էր, քաղաքական սպանություններ էին լինում։ Որևէ ռոմանտիզմ չկար։ Այդ ժամանակ ստեղծվեց լիբերալ գաղափարների հարող Ազգային ժողովրդավարական միություն կուսակցությունը։ Հիմնադիրը դասախոսս էր՝ Վազգեն Մանուկյանը։ Որոշեցի՝ գնամ՝ օգնելու։ Այդպես քսան տարեկանում մտա քաղաքականություն»։

“Armenia was in a state of war, we were losing territories, there were no student movements, students were indifferent, people had their own worries. One worked somewhere, another was engaged in trade to provide for the family. Almost everyone had oppositional and discontented views. We didn’t have anything positive. There was no electricity, no gas, we couldn’t attend classes, we had to help the family financially, the economy was broken, corruption was widespread, there were political murders. There was no romanticism. At that time, the National Democratic Union party, which had liberal ideology, was created. The founder was my professor, Vazgen Manukyan. I decided to go to help. That’s how I entered politics at the age of twenty.”

1995-ի հուլիսի 5-ին տեղի ունեցան ՀՀ առաջին գումարման Ազգային Ժողովի ընտրությունները։ Իշխող Հայոց համազգային շարժումը (ՀՀՇ) գլխավորեց «Հանրապետություն» միավորումը՝ ստանալով ձայների 42,66 %-ը։ 1996-ին տեղի ունեցան նախագահական ընտրություններ, հաղթեց գործող նախագահ, ՀՀՇ թեկնածու Լևոն Տեր-Պետրոսյանը։ Ընդդիմությունը 1995-ի և 1996-ի ընտրությունները համարեց կեղծված։ Նախագահական ընտրությունների արդյունքների հրապարակումից հետո ոստիկանական ուժերի և ընդդիմության միջև տեղի ունեցան բախումներ։ Հետագայում այդ ժամանակվա ներքին գործերի նախարար Վանո Սիրադեղյանը հայտարարեց, որ թեև նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը չէր հաղթահարել 50 տոկոսը (պաշտոնապես հայտարարված էր 52 տոկոս), սակայն առաջին փուլում չէր հաղթել նաև ընդդիմության առաջնորդ Վազգեն Մանուկյանը։ Ընդդիմադիր ուժի թեկնածու Վազգեն Մանուկյանը ստացել էր քվեների ավելի քան 41 տոկոսը: Ավելի շատ քվե, քան Հայաստանի պատմության մեջ ստացել էր ընդդիմության որևէ առաջնորդ։

On July 5, 1995, the elections of the Armenian Parliament (National Assembly) of the first convocation took place. The ruling Pan-Armenian National Movement led the “Republic” coalition, receiving 42.66% of the votes. In 1996, the presidential elections were held, the acting president, Pan-Armenian Movement’s candidate Levon Ter-Petrosyan won. The opposition considered the 1995 and 1996 elections rigged. After the announcement of the results of the presidential elections, there were clashes between the police forces and the opposition. Later, the Minister of Internal Affairs at that time, Vano Siradeghyan, announced that although President Levon Ter-Petrosyan did not receive 52 percent of the votes (it was officially announced that he received 52 percent), the leader of the opposition, Vazgen Manukyan, did not win in the first round either. Vazgen Manukyan, the candidate of the opposition, received more than 41 percent of the votes. It was more votes than any leader of the opposition in the history of Armenia.

«Հոգեբանորեն պատրաստ չէին իշխանությունը հանձնելու։ Ժողովուրդը մտավ Ազգային ժողով, և իշխանության ձեռքերը բացվեցին։ Գիշերը ընդդիմության ցույցը ցրվեց։ Առավոտյան ցույց այլևս չտեսանք։ Գիշերը տանկերը մտցրին քաղաք։ Ազատության հրապարակը փակվեց, Վազգեն Սարգսյանը հայտարարեց, որ եթե ընդդիմությունը հարյուր տոկոս էլ հավաքեր,  իրենք իշխանությունը չէին հանձնելու։ Վերջակետը դրվեց։ Սեպտեմբերի քսանհինգին, երբ տեղի ունեցավ մուտքը Ազգային ժողով, զգացինք ազատության էֆեկտը։ Իմ կողքին ընկերս էր՝ Վահան Իշխանյանը, փաթաթվել էինք, ոգևորվել։ Մի մասը անկազմակերպվածության պատճառով մտավ Ազգային ժողովի նախագահի գրասենյակ, ժողովուրդը զայրացած էր, ու բռնություններ եղան։ Մեծ մասը գնացել էր Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողով։ Էդ ժամանակ կրակոցներ սկսվեցին։ Ընդդիմության առաջնորդ Վազգեն Մանուկյանն այդ ժամանակ ելույթ էր ունենում, կրակոցները սկսվելուն պես մնաց մենակ։ Միևնույնն է՝ տոնական վիճակ էր։ Իսկ Օպերայի հրապարակում հոծ բազմություն էր։ Վազգեն Մանուկյանը որոշեց, որ ժողովուրդը պետք է տուն գնա, իսկ միտինգը առավոտյան կշարունակի։ Առավոտը չեկավ»։

“Psychologically, they were not ready to hand over the power. The people entered the Parliament (National Assembly), and the government resorted to use of force. At night, the opposition demonstration was dispersed. We did not see the demonstration in the morning. Tanks were brought into the city at night. Freedom Square was closed, Vazgen Sargsyan announced that even if the opposition gathered a hundred percent, they [the acting government] would not hand over the power. That set things into stone. On September 25, when we entered the National Assembly, we felt the effect of freedom. My friend Vahan Ishkhanyan was next to me, we hugged and were excited. A part of the protesters entered the office of the President of the National Assembly due to disorganization, the people were angry, and violence took place. The majority of the protesters went to the Central Electoral Commission. At that time, shootings started. The leader of the opposition Vazgen Manukyan was giving a speech at that time, and as soon as the shootings started, he was left alone. Regardless, it was a festive situation. There was a large crowd in the Opera Square. Vazgen Manukyan decided that the people should go home and the rally will continue in the morning. The morning did not come.”

Ձերբակալություն։ Բանտային հուշեր։

Սեպտեմբերի 26-ի կեսգիշերին հեռուստատեսային ելույթում պաշտպանության նախարար Վազգեն Սարգսյանը հայտարարեց, որ եթե Վազգեն Մանուկյանը հարյուր տոկոս ձայն էլ հավաքած լիներ, բանակը չէր ընդունելու նրան: Հաջորդ օրն ամբողջ քաղաքը պաշարված էր, կատարվում էին զանգվածային ձերբակալություններ։ Առանց արտակարգ դրություն հայտարարելու քաղաք զորքեր էին մտցվել։ Մանուկյանը սեպտեմբերի 25-26-ի բախումների մեջ մեղադրեց իշխանություններին, որոնք բիրտ ուժ են կիրառել ժողովրդի նկատմամբ: Սեպտեմբերի 25-ից հետո սկսված ձերբակալությունների մասին խոսելով՝ Մանուկյանն ասաց, որ կալանավորված են ակադեմիկոս Լենսեր Աղալովյանը, ծեծված` Դավիթ Վարդանյանը և Շավարշ Քոչարյանը, իսկ Ռուբեն Հակոբյանը ծեծի հետևանքով անճանաչելի է դարձել:

Arrest. Prison memories

In a televised speech at midnight on September 26, Minister of Defense Vazgen Sargsyan announced that even if Vazgen Manukyan had collected 100 percent of the votes, the army would not accept him. The next day, the whole city was besieged, and mass arrests were made. Troops entered the city without declaring a state of emergency. Manukyan blamed the authorities for the clashes on September 25-26, which used brutal force against the people. Speaking about the arrests that began after September 25, Manukyan said that academician Lancer Aghalovyan was detained, Davit Vardanyan and Shavarsh Kocharyan were beaten, and Ruben Hakobyan became unrecognizable as a result of the beating.

«Առավոտյան գնացինք ԱԺՄ, տեսանք՝ դուռը կնքված է, ոստիկաններ են կանգնած։ Ով գալիս էր, թևերը ոլորում ու տանում էին։ Ադմինիստրատիվ տույժ կար՝ 15 օր։ Բոլորին անխտիր տանում էին, նույնիսկ դատարանի դահլիճ չէին մտցնում։ Գնացինք համալսարան, շատ ապատիկ տրամադրություն էր, ուսանողները անտարբեր էին, ոնց որ ոչ մի բան եղած չլիներ։ Երեկոյան ճանապարհին ինձ ձերբակալեցին, տարան ներքին գործերի նախարարություն, սկսեցին խոշտանգել։ Փոքր խուց էր, երեք օր առանց հաց ու ջուր մնացինք։ Հետո տարան ժամանակավոր պահման մեկուսարան, ու իմ հաշվարկով պետք է մյուս օրը դուրս գայի։ Մյուս օրը ասացին՝ տասնհինգ օր էլ պիտի մնաս։ Տնից ուղարկված ուտելիքի տասը տոկոսն էր մտնում բանտախուց․ մի հատ ջախջախված կարտոֆիլի կտոր էր։ Սով էր։ Տասներորդ օրը տարան ԱԺ նախագահի տեղակալի հետ առերեսման։ 

“In the morning, we went to the National Democratic Union’s office and saw that the door was sealed, and policemen were standing there. Whoever came to the office, they would twist their arms and take them away. There was an administrative penalty of 15 days. They took away everyone indiscriminately, without even bringing them into the courtroom. We went to the university, the mood was very apathetic, the students were indifferent, as if nothing had happened. In the evening, they arrested me on the street, took me to the Ministry of Internal Affairs, and started torturing me. It was a small cell, we were left without food and water for three days. Then they took me to a temporary cell, and according to my calculations, I should be released the next day. The next day they said, “You have to stay for another fifteen days.” Only ten percent of the food sent from home was delivered to the prison cell. It was a piece of crushed potato. It was a famine. On the tenth day, they took me to face the Deputy Speaker of the National Assembly.

Նա ասաց որ հայացքով ինձ նմանեցնում է մեկին, որն իրեն խաբում էր։ Գործ կարեցին, ու ժամկետս դարձավ երկուսից տասնհինգ տարի։ Տարան Սովետաշենի մեկուսարան, և ինը ամիս էլ այդ սանատորիայում անցկացրեցի։ Ստանդարտ կալանավորին օրը մի ժամից ավելի զբոսանք էր հասնում, քաղաքական պատճառներով նստածներին ինն ու կես ամսվա ընթացքում հինգ անգամ էին տարել մաքուր օդի։ Մեծ դագաղի մեջ էինք նստած, ոչինչ չէր կատարվում, ճաղերից անգամ օդ չէր խաղում։ Ինը ամսվա մեջ երկու անգամ բաղնիք տարան։

He said that I look like someone who had lied to him. They made up a case, and I was to be imprisoned from 2-15 years. They took me to Sovetashen solitary confinement, and I spent nine months in that sanatorium. A standard detainee was allowed to walk for more than an hour a day, while detainees who were there for political reasons, were taken out to fresh air only five times during nine and a half months. We were sitting in a big coffin, nothing was happening, even the air was not flowing in through the bars. We were taken to a shower only twice during nine months.

 Ճաշ էինք սարքում, դոմինո էինք խաղում, ով հաղթում էր նա էր ճաշը սարքում, որ մի բանով զբաղվի։ Կողքի խցում թաքուն ռադիո ունեին, ուրիշ խցերում թույլատրված էր ռադիո ու հեռուստացույց ունենալ, մեզ արգելված էր։ Էդ թվերին «Ազատություն» ռադիոկայանը արդեն գործում էր, էդ ժամին ինֆորմացիա ստանալու սովն էինք փակում։ Թերթերից մենակ պաշտոնականներն էին թողնում՝ «Հայաստանի Հանրապետություն» ու «Ռեսպուբլիկա Արմենիի»։ Տնից ուղարկում էին ընդդիմադիր թերթեր։ Բանտապահները «Ռեսպուբլիկա Արմենիի»-ն ու «Գոլոս Արմենիի»-ն խառնում էին։ Մնացած թերթերը չէին թողնում, իսկ  «Գոլոս Արմենիի»-ն միշտ գալիս էր։ Սուր թերթ էր։ Էդ թերթը վերևից  մինչև խմբագրի անունը կարդում էինք, թեև գիտեինք ով էր, անելու բան չկար»։ 

We prepared dinner, we played dominoes, whoever won prepared the dinner, just to keep busy. They had a hidden radio in the next cell, in other cells it was allowed to have a radio and TV, but we were forbidden. During those years, the Azatutyun radio station (Radio Liberty) was already broadcasting, at that time we were hungry for information. We were only given the official ones to read - “Republic of Armenia” and “Республика Армении” [Russian for the Republic of Armenia]. Opposition newspapers were sent from home. The prison guards confused “The Voice of Armenia” [Golos Armenii] with “Республика Армении”. The rest of the newspapers were not allowed while “Golos Armeni” always came. It was a sharp newspaper. We read that newspaper from the top to the editor’s name at the bottom, even though we knew who he was. There was nothing to do.”

1997-ին Վահե Վարսանյանն ազատ արձակվեց։ 

1998-ին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հրաժարական տվեց։ 1995-96-ին հաջորդած գրեթե բոլոր ընտրությունները ընդդիմադիր ուժերը համարեցին կեղծված։ Վահե Վարսանյանի խոսքով՝ հետագա բոլոր ընտրակեղծարարություններն այն տուգանք էր, որ հանրությունը ստիպված էր մուծել 1995 և 1996-ի համար։ 

In 1997, Vahe Varsanyan was released.

In 1998, President Levon Ter-Petrosyan resigned. Almost all the elections that followed the 1995-96 were considered rigged by the opposition. According to Vahe Varsanyan, all subsequent election frauds were the fine that the public had to pay for 1995 and 1996.

«1995 և 1996-ից հետո ոչ մի իշխանություն ընտրությունների միջոցով չի փոխվել։ Ընտրական մեխանիզմը այլևս երբեք չաշխատեց։ Անգամ 2018-ին Նիկոլ Փաշինյանը ընտրությամբ չեկավ, ժողովրդի միջոցով եկավ, փողոցային ապստամբության միջոցով եկավ, բայց ոչ ընտրությունների»։

“After 1995 and 1996, no government was changed through elections. The mechanism of election never worked again. Even in 2018, Nikol Pashinyan did not come through elections, he came through the people, he came through a street uprising, but not through elections.”

Ազատ արձակվելուց հետո Վահե Վարսանյանը քաղաքականությամբ այլևս չզվաղվեց։ Սակայն տարիների հեռավորությունից 90-ականները միայն սև գույներով չի հիշում։  «Ինչքան էլ ցուրտ լիներ, մութ լիներ, անարդարություններ լինեին, ավտորիտար ռեժիմ լիներ, մենք պարտված չէինք։ Ինչ ուզում է լիներ, մարդիկ երիտասարդ էին, մենք երիտասարդ էինք, էդ պատճառով էլ էդ շրջանը ռոմանտիկ ա թվում»։ 

After his release, Vahe Varsanyan was no longer interested in politics. However, from the distance of years, the 90-s haven’t remained only in black colors in his memories. “No matter how cold, dark these years were, regardless of the injustices or authoritarian regimes, we were not defeated. People were young, we were young, that’s why this time period seems romantic.”