The following text is not a historical study. It is a retelling of the witness’s life story based on the memories recorded in the interview. The story was processed by external collaborators of the Memory of Nations. In some cases, the short biography draws on documents made available by the Security Forces Archives, State District Archives, National Archives, or other institutions. These are used merely to complement the witness’s testimony. The referenced pages of such files are saved in the Documents section.

If you have objections or additions to the text, please contact the chief editor of the Memory of Nations. (michal.smid@ustrcr.cz)

Jan Kraaijeveld (* 1954)

• he was born on 25 August 1954 in Sliedrecht, south of Rotterdam

• grew up in a strongly religious Protestant family with six siblings

• studied theology in Utrecht

• met Hebe Charlotte Kohlbrugge, who organised aid in the Eastern Bloc countries

• since 1977 he regularly travelled twice a year to the countries behind the Iron Curtain to smuggle books

• in Czechoslovakia he met dissidents, especially from the evangelical milieu, the Kalus, Ryšavý and Brodský families and Miloš Rejchrt

• became a parish priest and gradually worked in several places in the Netherlands, at the same time carrying out pastoral work as a prison chaplain

• after 1989 he continued to maintain contacts, organized courses and student exchanges

---český příběh pamětníka uveden po nizozemském originále---

 

Hij groeide op in een vroom protestants gezin, waardoor de studie theologie en het beroep van predikant voor hem een vanzelfsprekende keuze waren. Toen hij tijdens zijn studie werd benaderd door theologe en hulpverlener Hebe Charlotte Kolhbrugge om boeken achter het IJzeren Gordijn te vervoeren, ontwaakte zijn gevoel voor rechtvaardigheid. De avontuurlijke reizen naar het communistische Tsjechoslowakije ondernam de Nederlander Jan Kraaijeveld meer dan tien jaar lang, en tot op de dag van vandaag blijft hij actief betrokken bij Tsjechië.

 

RELIGIE ALS DAGELIJKS BROOD 

Jan Kraaijeveld werd op 25 augustus 1954 geboren als tweede van zeven kinderen in het gezin van de vrome protestantse onderwijzer Hendrik, in het dorp Sliedrecht ten zuiden van Rotterdam. Zijn moeder, Wilhelmina Adriana, was ook onderwijzeres, maar het grootste deel van haar tijd werd in beslag genomen door de zorg voor het grote gezin. Van kinds af aan ervoer Jan religie als iets vanzelfsprekends en als onderdeel van het dagelijks leven – van aangeleerde en spontane gebeden tot vrome liederen en psalmen tot godsdienstlessen op school. Twee keer per zondag bezocht hij de kerkdienst van de gereformeerde kerk. Ook zijn grootouders waren diepgelovig. Jans hele uitgebreide familie oefende een sterke invloed op hem uit. De dood van zijn vader trof hem diep: Hendrik overleed aan een hartinfarct op slechts 57-jarige leeftijd, toen Jans jongste zusje nog maar één jaar oud was. Jan voelde zich sterk verantwoordelijk voor zijn jongere broers en zussen. Ondanks de financiële nood van het gezin begon hij toch theologie te studeren in Utrecht. De stad betoverde hem: hij bezocht voor het eerst een bioscoop en nam actief deel aan het studentenleven. Hij fietste dagelijks naar de universiteit en woonde op een kleine gehuurde zolderkamer.

WAT ZIT ER ACHTER HET IJZEREN GORDIJN? 

Thuis verbood zijn vader het luisteren naar de radio of het kijken naar televisie. Maar toen in 1968 de troepen van het Warschaupact Tsjechoslowakije binnenvielen, trof de jonge Jan zijn vader juist aan terwijl hij met de kleine transistorradio van zijn broer aan zijn oor zat. Hij volgde gespannen het nieuws en maakte zich grote zorgen dat de Sovjettroepen misschien verder naar het westen zouden oprukken. Het hele gezin, en ook op school, beleefden deze situatie intens. Zij waren zich sterk bewust van het bestaan van het IJzeren Gordijn, maar reisden zelf nooit naar het buitenland – zelfs niet voor een zomervakantie – omdat het gezin daar niet genoeg geld voor had. Het communisme vonden zij angstaanjagend, maar aan de demonstraties tegen de bezetting van Tsjechoslowakije, die destijds in Nederland plaatsvonden, namen ze niet deel.

Na de dood van zijn vader had Jan Kraaijeveld een nog sterkere motivatie om theologie te studeren – hij wilde weten of wat zijn vader verkondigde en leefde, werkelijk waar was. Tijdens zijn studie ontmoette hij Hebe Charlotte Kohlbrugge, een kleine maar moedige theologe die tijdens de oorlog in naziconcentratiekampen had gezeten en zich nu inzette voor hulp aan de burgermaatschappij in Oost-Europa. Toen een van zijn studiegenoten hem vroeg of hij samen met hem iets in die regio wilde ondernemen, overwonnen zijn nieuwsgierigheid en jeugdige drang naar avontuur zijn aanvankelijke angst.

´WELKOM´, LUIDDE DE SLOGAN. HIJ WERD BEWAAKT DOOR GRENSWACHTEN MET GELADEN MACHINEGEWEREN. 

Jan Kraaijeveld ondernam zijn eerste reis achter het IJzeren Gordijn in 1977, samen met de theoloog Henri Veldhuis, met een personenauto. De reis duurde drie weken en voerde hen door Hongarije, Roemenië, Tsjechoslowakije en de DDR. Vanuit elk land keerden ze terug naar Wenen om nieuwe lading op te halen, die ze vervolgens in de landen van het Oostblok afleverden – in Roemenië bijvoorbeeld een waterpomp. Toch brachten ze overal vooral boeken mee. Jan was diep geschokt door de situatie aan de grens, waar soldaten stonden met machinegeweren geladen met scherpe munitie. Hoewel hij een groot bord met het woord ‘Welkom’ zag, voelde hij zich allesbehalve welkom. Hij werd overvallen door angst, die hij echter niet mocht laten blijken – ze moesten immers de indruk wekken van toeristen die op vakantie waren.

In Tsjechoslowakije was hun eerste contactpersoon Vladimír Kalus, predikant van de gemeente in Miroslav, van wie ze adressen van andere mensen kregen. Tijdens hun eerste bezoek aan Praag ontvingen ze van Miloš Rejchrt foto’s van ondertekenaars van het Charta 77, bestemd voor buitenlandse media. Op de terugweg naar de West-Duitse grens maakten ze vlak bij Cheb voor de grap een foto van een communistische leus op de muur van een kazerne. Vanaf dat moment werden ze tot aan de grens gevolgd door een auto van de geheime politie. Daar sprong een StB-agent uit en gaf de grenswachten opdracht om de Nederlanders hun fototoestel af te nemen – wat ook gebeurde. Gelukkig waren de foto’s van de Charta-ondertekenaars goed verstopt, zodat ze die in Neurenberg konden overhandigen aan een bevriende journalist. Toen ze later in Nederland aankwamen, zagen ze de foto’s in de krant verschijnen. “Oh, dat zijn dus de foto’s die wij hadden meegenomen!” zeiden ze tegen elkaar.

TSJECHOSLOWAKIJE TWEE KEER PER JAAR 

Vanaf dat moment reisden Jan Kraaijeveld en Henri Veldhuis twee keer per jaar achter het IJzeren Gordijn, aanvankelijk met een personenauto, later met een caravan. De caravans, die speciaal waren aangepast, huurden ze in Duitsland. In Neurenberg werd er telkens op vakkundige wijze ongeveer driehonderd boeken in de dubbele bodem geladen. Het ging om theologische, maar ook filosofische en politieke literatuur, hoewel de eigenaars van de caravans aanvankelijk alleen bijbels wilden vervoeren. De boeken werden later vaak gebruikt tijdens huissamenkomsten die werden georganiseerd door de evangelische theologen Ladislav Hejdánek en Jakub Trojan, met wie de getuige eveneens contact had.

            Eén keer ontmoette hij zelfs Václav Havel. Over die reis vertelde hij later: “Eerst moesten we naar Martin Palouš op de Kampa, en daarna leidde hij ons via allerlei omwegen naar een café waar men destijds natuurlijk nog mocht roken. Waar Havel kwam, werd vanzelfsprekend gerookt. Toen keken we heel goed om ons heen.” 

Voorzichtigheid moesten ze leren. Zodra ze uit de metro stapten, keken ze over hun schouder om te zien of iemand hen volgde. In Praag parkeerden ze de caravan meestal op de camping in Braník, en in het Zuid-Moravische Miroslav overnachtten ze eveneens vaak op een camping. De boeken werden in Miroslav meestal ’s nachts overhandigd. Vanuit de camping reden ze naar de boerderij van de familie Ryšavý, en na de overdracht keerden ze snel terug. Met de families Kalus, Brodský en anderen raakten ze na verloop van tijd goed bevriend.
In Praag ontstond een bijzondere vriendschap met de evangelische predikant Miloš Rejchrt. Maar ze waren ook actief in andere landen: in de DDR gaven ze literatuur door aan professor Christoph Kähler in Leipzig, die later bisschop werd. Vanuit landen achter het IJzeren Gordijn namen ze op hun beurt manuscripten, microfilms en soms foto’s mee naar het Westen.

ZWIJGEN EN ONTROERING 

De getuige mocht echter nergens over zijn activiteiten achter het IJzeren Gordijn praten, ook niet in Nederland. Hoewel hij later als predikant werkte, een gezin had en twee kinderen, vertelde hij niemand iets. Hij kon er alleen met Henri Veldhuis en Hebe Kohlbrugge over praten. Zijn activiteiten waren gevaarlijk, maar destijds besefte hij dat niet zo. Het grootste gevaar lag vooral bij de mensen die in het communisme leefden. Hij bewonderde de moed van Vladimír Kalus, zijn vrouw Jana, hun zoon Pavel en andere mensen die hun religieuze werk niet mochten uitvoeren.

            “Ik ben predikant. En daarom ontroert de herinnering aan de ontmoetingen met deze mensen mij nog steeds. Want het was toch een hogere taak om dat werk te doen. Mensen ondersteunen die werden onderdrukt, christenen die werden vervolgd. En dat speelde zich hier allemaal af. Bijvoorbeeld, Pavel Kalus mocht geen theologie studeren omdat zijn vader een predikant was, en er waren veel mensen zoals hij.” Hij leerde te waarderen dat hij zelf het beroep van predikant mocht uitoefenen en besefte dat het niet zeker was hoe hij zou hebben gehandeld als hij onder dezelfde druk had gestaan als de mensen in het toenmalige Tsjechoslowakije.

Elke reis vereiste grondige voorbereiding. Alles leerden ze uit het hoofd: namen, adressen, enzovoort. Alles wat ze tijdens ontmoetingen met dissidenten noteerden, leerden ze voor hun vertrek bij de grens weer uit het hoofd, vernietigden de aantekeningen en schreven het na het oversteken van de grens naar West-Duitsland opnieuw op uit het geheugen. Hun reizen en zendingen werden nooit ontdekt door de geheime diensten Stb of Stasi.

            De reizen achter het IJzeren Gordijn hadden niet alleen een spirituele dimensie; ze waren ook een confrontatie met een andere materiële wereld. Na het oversteken van het IJzeren Gordijn stopten ze daarom meestal eerst in een restaurant voor een goede maaltijd en overnachtten ze in een degelijk hotel.

KANTELPUNT 1989 

De gebeurtenissen van 1989 volgde Jan Kraaijeveld met spanning en enthousiasme op televisie. Na de Fluwelen Revolutie nam hij zijn gezin mee naar Tsjechoslowakije en zette hij zijn activiteiten voort, met name gericht op de samenwerking tussen kerkelijke gemeenten in Nederland en Tsjechië. Vanaf 1991 organiseerde hij ook cursussen, bijvoorbeeld in Janské Lázně, Luhačovice en Krabčice. Daarin hield hij zich vooral bezig met pastorale theologie en pastorale psychologie, evenals met klinische pastorale zorg in ziekenhuizen en gevangenissen. Zelf werkte hij bijna dertig jaar als gevangenispredikant. Hij droeg ook bij aan het tijdschrift Rozpravy, dat in Tsjechië werd uitgegeven door Hans van der Horst, een evangelisch theoloog die permanent in Tsjechië werkzaam is. “Hij is meer Tsjech dan Nederlander,” zegt de getuige lachend over hem. 

Over zijn activiteiten achter het IJzeren Gordijn heeft hij nooit spijt gehad en na 1989 vertelde hij er openlijk over aan zijn kinderen. Wanneer hij terugkijkt, zegt hij dat hij ook vandaag dezelfde keuzes zou maken.Hij hecht eraan zijn ervaringen te delen met jonge mensen die die tijd niet hebben meegemaakt, en dat ook zijn kinderen zich inzetten voor rechtvaardigheid in de wereld.

 

 

 

---český příběh pamětníka---

 

Vyrůstal v prostředí zbožné evangelické rodiny, takže studium teologie a povolání faráře pro něj bylo samozřejmou volbou. Když ho ještě během studií oslovila teoložka a organizátorka pomoci Hebe Charlotte Kolhbrugge, aby vozil knihy za železnou oponou, probudil se v něm smysl pro spravedlnost. Dobrodružné cesty do komunistického Československa podnikal Holanďan Jan Kraaijeveld déle než deset let a vůči České republice je stále aktivní.

Náboženství jako denní chléb

Jan Kraaijeveld se narodil 25. srpna 1954 jako druhé ze sedmi dětí v rodině zbožného protestantského učitele Hendrika v obci Sliedrecht jižně od Rotterdamu. Matka Wilhelmina Adriana byla také učitelkou, ale většinu času jí zabírala péče o domácnost s mnoha dětmi. Od útlého dětství zažíval Jan náboženství jako samozřejmost a součást denního života – od naučených i spontánních modliteb přes zbožné písně a žalmy až po hodiny náboženství ve škole. Dvakrát každou neděli navštěvoval bohoslužbu v kostele reformované církve. Také prarodiče byli velmi zbožní, Jana ovlivňovala celá jeho široká rodina. Velmi ho zasáhla smrt otce, který zemřel na infarkt v pouhých 57 letech, když byl Janově nejmladší sestře sotva jeden rok. Jan silně vnímal zodpovědnost za mladší sourozence. I přes finanční nouzi rodiny ale začal studovat teologii v Utrechtu. Město ho okouzlilo, poprvé navštívil kino a zapojil se do studentského života. Jezdil na univerzitu na kole a bydlel v malém pronajatém pokojíku v podkroví.

Co je za železnou oponou?

Otec doma zakazoval pouštět rádio či televizi. Když ale v roce 1968 vstoupila vojska Varšavské smlouvy do Československa, našel mladý Jan doma právě otce, jak sedí s bratrovým malým přijímačem u ucha. S napětím sledoval zprávy, měl velké obavy z možného postupu sovětských vojsk dále na západ. Celou situaci tedy prožívali všichni v rodině i ve škole velmi intenzivně. Vnímali přítomnost železné opony, ale do zahraničí nikdy necestovali, ani na letní dovolenou, rodina neměla příliš mnoho peněz. Komunismus jim připadal děsivý, ale na demonstracích proti okupaci Československa, které se tehdy v Holandsku konaly, se nepodíleli.

Po smrti otce měl Jan Kraaijeveld ještě silnější motivaci ke studiu teologie – zajímalo ho, zda to, co otec hlásal a žil, bylo pravdivé. Během studií se setkal s Hebe Charlotte Kohlbrugge, drobnou statečnou teoložkou, která za války prošla nacistickými koncentračními tábory a nyní organizovala pomoc občanské společnosti ve východní Evropě. A když ho jeden z kolegů oslovil, zda by s ním nechtěl něco v tomto regionu podniknout, zvítězila u něj nad obavami zvědavost a mladická touha po dobrodružství. 

„Vítejte,“ hlásal slogan. Hlídali ho pohraničníci s nabitými samopaly

První cestu za železnou oponu tedy podnikl Jan Kraaijeveld s teologem Henri Veldhuisem v roce 1977 osobním automobilem. Trvala tři týdny a během ní navštívili s kolegou Maďarsko, Rumunsko, Československo a NDR. Z každé ze zemí se vraceli do Vídně pro různý náklad, který pak v zemích východního bloku předávali - například v Rumunsku vodní čerpadlo. Všude ale samozřejmě zejména knihy. Jana šokovala už samotná situace na hranicích, kde stáli vojáci se samopaly s ostrými náboji. Přestože četl velký nápis „Vítejte“, cítil se velmi nevítán. Svíral ho pocit strachu, který však nesměl projevit, museli přece působit jako turisté, co jedou na dovolenou.

V Československu pro ně byl první kontaktní osobou Vladimír Kalus, farář ve sboru v Miroslavi, od něhož dostali kontakty na další lidi. Hned při první návštěvě v Praze získali od Miloše Rejchrta fotografie chartistů pro zahraniční média. Cestou zpět k západoněmeckým hranicím si u Chebu jen tak z legrace vyfotili komunistické heslo umístěné na kasárnách, takže je pak až k hranicím sledovalo vozidlo tajné policie. Z něj na hranicích vyskočil estébák a pohraničníkům dal pokyn, aby Holanďanům zabavili fotoaparát. To se také stalo. Naštěstí byly fotografie chartistů dobře ukryté a mohli je pak v Norimberku předat známému novináři. Když pak přijeli do Holandska, mohli je už vidět vytištěné v novinách. „Aha, tak to jsou ty fotografie, které jsme provezli!“ říkali si. 

Československo dvakrát do roka

Od té doby jezdili Jan s Henrim za železnou oponu dvakrát ročně, později již ne osobním automobilem, ale karavanem. Karavany se speciální úpravou si pronajímali v Německu, v Norimberku jim do dvojité podlahy pokaždé odborně naložili kolem 300 knih. Šlo o teologickou, ale i filozofickou či politickou literaturu, ačkoli majitelé karavanu původně chtěli převážet jen bible. Literatura pak byla často využívána při bytových seminářích organizovaných evangelickými teology Ladislavem Hejdánkem a Jakubem Trojanem, s nimiž byl pamětník také v kontaktu. 

Jednou se dokonce setkal s Václavem Havlem. Na cestu k tomuto setkání vzpomínal následovně: „Nejprve jsme museli k Martinu Paloušovi na Kampu, ten nás pak vedl různými oklikami, až jsme došli do nějaké kavárny, kde se tenkrát samozřejmě smělo kouřit. Kam přišel Havel, tam se samozřejmě kouřilo. Tehdy jsme se pozorně rozhlíželi.“ 

Obezřetnosti se museli naučit. Když vystoupili z metra, pokaždé se ohlíželi přes rameno, zda je někdo nesleduje. V Praze karavan obvykle parkovali v kempu v Braníku, v jihomoravské Miroslavi také obvykle nocovali v kempu. Knihy předávali v Miroslavi zpravidla v noci. Z kempu přejeli na statek rodiny Ryšavých a po předání se zase rychle vraceli do kempu. S rodinami Kalusových, Brodských a dalšími se postupně velmi spřátelili. Z pražských kontaktů se pamětník nejblíže spřátelil s evangelickým farářem Milošem Rejchrtem. Aktivní byli ale i v jiných zemích - v NDR předávali literaturu v Lipsku profesoru Christophu Kählerovi, který se později stal biskupem. Zpoza železné opony naopak odváželi rukopisy, mikrofilmy, někdy fotografie. 

Mlčení a dojetí

O svých aktivitách za železnou oponou ale pamětník nesměl nikde mluvit, ani v Holandsku. Přestože později působil jako farář, měl rodinu a dvě děti, nikomu nic neříkal. Mluvit o tom mohl jen s Henrim Veldhuisem a s Hebe Kohlbrugge. Jeho aktivity byly nebezpečné, ale tehdy to až tak nevnímal. Největší nebezpečí hrozilo zejména lidem žijícím v komunismu. Obdivoval statečnost Vladimíra Kaluse, jeho ženy Jany, syna Pavla i dalších lidí, kteří nesměli vykonávat duchovní činnost. 

„Já jsem duchovní. A proto mě vzpomínka na setkání s těmi lidmi dodnes dojímá. Protože to přece jenom byl nějaký vyšší úkol, vykonávat tu činnost. Podporovat lidi, kteří byli utlačováni, křesťany, kteří byli pronásledováni. A to se tady odehrávalo. Například Pavel Kalus nesměl studovat teologii, protože jeho otec byl farář, a takových lidí bylo mnoho.“ Naučil se vážit si toho, že on sám směl povolání faráře vykonávat, a uvědomoval si, že není jisté, jak by se zachoval, kdyby byl vystaven stejnému nátlaku jako lidé v tehdejším Československu.

Každá cesta vyžadovala důkladnou přípravu, vše se učili zpaměti – jména, adresy atd. Vše, co si pak tady zapsali během setkání s disidenty, se před příjezdem na hranice zase naučili nazpaměť, zápisky zlikvidovali a po překročení hranic do NSR zase vše po paměti přepsali. Jejich cesty a zásilky nebyly tajnou policií Stb ani Stasi nikdy odhaleny. 

Cesty za železnou oponu ale neměly jen aspekty duchovní, šlo i o konfrontaci s odlišným materiálním světem. Po přejezdu železné opony se proto obvykle nejprve zastavili v restauraci na pořádné jídlo a přenocovali v nějakém dobrém hotelu.

Zlom 1989

Události roku 1989 sledoval Jan Kraaijeveld s napětím a nadšením v televizi, po sametové revoluci vzal do Československa i rodinu a dál pokračoval v různých aktivitách zaměřených zejména na spolupráci církevních obcí v Holandsku a ČR. Od roku 1991 spolupořádal také kurzy, například v Janských Lázních, v Luhačovicích a v Krabčicích. Věnoval se v nich zejména pastorální teologii a pastorální psychologii, také klinické pastoraci v nemocnicích a věznicích – sám působil téměř tři desetiletí jako vězeňský kaplan. Přispíval také do časopisu Rozpravy, který v České republice vydával Hans van der Horst, evangelický teolog působící trvale v ČR. „On je víc Čech než Holanďan,“ prohlašuje o něm pamětník se smíchem. 

Svých aktivit za železnou oponou nikdy nelitoval a po roce 1989 o nich mluvil se svými dětmi. Když se ohlíží zpět, říká, že i dnes by udělal to samé. Těší ho, že o svých zkušenostech může vyprávět mladým lidem, kteří již tehdejší dobu nezažili, a že se i jeho děti zasazují o spravedlnost ve světě.